Een programma is een samenhangend geheel van doelen, inspanningen en middelen. Je wil iets nieuws bereiken of een verandering tot stand brengen (doelen), daarvoor ga je vanalles doen (inspanningen) en om dat te kunnen doen heb je geld, mensen en andere resources nodig (middelen). Om een programma tot leven te brengen, visualiseer je de samenhang tussen die elementen.

Een veelgebruikt instrument dat wij hiervoor hebben ontwikkeld, is het Doelen-Inspanningen-Netwerk (DIN). Het DIN laat in één oogopslag zien waar het in het programma om gaat. Een alternatieve benaming voor het DIN is de batenkaart (Van der Molen, 2013) of benefitmap (MSP). Deze instrumenten hebben dezelfde bedoeling: inzicht geven in de samenhang van het programma.

Bij veel doelen, inspanningen en onderlinge relaties bestaat het gevaar van een onoverzichtelijke spaghetti. Alles is met alles verbonden en het lijnenspel roept meer verwarring dan helderheid op. Het is dan ook zaak het DIN eenvoudig te houden. Dat kan door inspanningen die bij elkaar horen te groeperen, door het aantal doelen te beperken en door alleen de belangrijkste relaties te visualiseren. Het is ook mogelijk met deelprogramma’s te werken waarin bij elkaar horende stukken zijn uitgewerkt.

In het DIN kun je allerlei nuances uitdrukken. Zo kun je visualiseren in welke mate bepaalde inspanningen bijdragen aan een doel. Bijvoorbeeld door in de dikte van de lijnen te variëren of door met punten of percentages te laten zien te werken wat de bijdrage van een inspanning aan een doel is. Het gaat dan niet om de exacte getallen, maar de onderlinge verhoudingen en het gesprek erover. In het hoofdstuk Besturen, bij het besturingscriterium doeltreffendheid, gaan we hierop in.

Sommige methodes gaan hierin veel verder en maken er een rekenkundige exercitie van (o.a. Bradley, 2010). Soms helpt dat, soms levert het vooral schijnzekerheid op. Zo precies is het effect van inspanningen vaak niet uit te drukken. Wij zien het DIN meer als aanname over de relatie tussen doelen en inspanningen. Een instrument dat kan helpen het gesprek te voeren binnen het programmateam en met de belanghebbenden over de effectiviteit van bepaalde activiteiten ten opzichte van elkaar.

Je gaat dus een aannemelijk causaal verband tussen inspanningen, baten en doelen leggen. Dat is niet eenvoudig, want hoe weet je of dat er daadwerkelijk is? Soms kun je daarbij terugvallen op onderzoek en ervaring. Die kunnen geven houvast bij het bepalen van de effectiviteit van maatregelen. Maar daar waar causaliteit echter (nog) niet is aan te tonen, kun je beter spreken van ‘plausabiliteit’: je neemt het aan, met overwegingen. Het gaat dan om het expliciteren van die overwegingen.

Het is goed dit soort overwegingen in het achterhoofd te hebben bij het uitwerken van de aanpak voor het programma. Het kan er dan ook toe leiden dat je het niveau van de geformuleerde baten naar beneden moet bijstellen, bijvoorbeeld omdat het niet lukt tot inspanningen te komen die er aannemelijk voor zullen zorgen dat ze de baten dichterbij brengen. Of juist omgekeerd: het blijkt dat er veel meer mogelijk is, waardoor je de baten positief kunt bijstellen en er dus meer bereikt worden met het programma.

Het gaat er wat ons betreft niet om een perfect model te construeren, want daarvoor is de complexiteit en ambiguïteit vaak te hoog. Zeker bij het vormgeven en opstarten van een programma. Waar het wel om gaat, is inzicht te krijgen in hoe het zou kunnen werken en daarvoor energie en betrokkenheid te creëren. In de praktijk ga je actief leren van wat er daadwerkelijk gebeurt, aannames verder onderzoeken en het geheel op basis daarvan bijstellen en verbeteren.